یک چرخش دراماتیک سرنوشت او را به شکلی متفاوت رقم زد

بعد از مرگ رئیسی چه اتفاقی برای ایران خواهد افتاد؟

ابراهیم رئیسی نزدیک به قله قدرت در جمهوری اسلامی ایستاده بود و به طور گسترده انتظار می رفت که به اوج خود برسد.

مرگ او در سقوط هلیکوپتر در روز یکشنبه، گمانه زنی های فزاینده را در مورد اینکه چه کسی در نهایت جانشین رهبر ۸۵ ساله، علی خامنه ای که سلامتیش مدتهاست در کانون توجه قرار گرفته بود میشود، خنثی کرد.

انتظار نمی رود که سرنوشت رئیس جمهور تندرو رژیم، مسیر سیاست تهران را مختل کند یا جمهوری اسلامی را به هیچ وجه تحت تأثیر قرار دهد.

اما سیستمی را آزمایش خواهد کرد که در آن تندروهای محافظه‌کار اکنون بر همه شاخه‌های قدرت، چه منتخب و چه غیر منتخب، تسلط دارند.

دکتر صنم وکیل، مدیر خاورمیانه و شمال آفریقا، می‌گوید نظام نمایش عظیمی از مرگ او خواهد داشت و برای نشان دادن کارکرد به رویه‌های قانون اساسی پایبند است، در حالی که به دنبال استخدام فرد جدیدی است که بتواند وحدت محافظه کارانه و وفاداری به خامنه‌ای را حفظ کند. 

مخالفان رئیسی از خروج دادستان سابق متهم به نقش تعیین کننده در اعدام دسته جمعی زندانیان سیاسی در دهه ۱۹۸۰ استقبال خواهند کرد. آنها امیدوارند که مرگ او پایان این رژیم را تسریع کند.

برای محافظه کاران حاکم بر ایران، مراسم تشییع جنازه حکومتی یک مناسبت مملو از احساسات خواهد بود. همچنین فرصتی برای شروع ارسال سیگنال های تداوم آنها خواهد بود. آنها می دانند که جهان در حال تماشا است.

منصب حساس دیگری که باید پر شود، کرسی این روحانی میان رده در مجلس خبرگان است، نهادی که قدرت انتخاب رهبر جدید را دارد، در زمانی که این انتقال باید بسیار با پیامدتر انجام شود.

دکتر وکیل درباره این روند نامشخص گزینشی می گوید رئیسی یک جانشین بالقوه بود، زیرا مانند خود خامنه ای زمانی که به مقام ریاست رسید، نسبتاً جوان، بسیار وفادار، یک ایدئولوگ متعهد به نظام و دارای نام و نشان بود.

حتی قبل از تایید رسمی مرگ رئیسی، خامنه‌ای در پستی در ایکس اعلام کرد مردم ایران نگران نباشند، خللی در امور کشور ایجاد نمی‌شود.

چالش سیاسی فوری تر، برگزاری انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری خواهد بود. قدرت به معاون رئیس جمهور محمد مخبر منتقل شده است. انتخابات جدید باید ظرف ۵۰ روز برگزار شود.

این درخواست برای رای دهندگان تنها چند ماه پس از آن صورت خواهد گرفت که انتخابات پارلمانی مارس نشان داد که مشارکت کم سابقه در کشوری که زمانی به مشارکت پرشور قوی در این کار افتخار می کرد.

انتخابات اخیر، از جمله رقابت در سال ۲۰۲۱ که رئیسی را به ریاست جمهوری رساند، همچنین با حذف سیستماتیک رقبای میانه رو و طرفدار اصلاحات توسط نهاد نظارتی مشخص شد.

محمدعلی شعبانی، سردبیر وب‌سایت خبری اموج مدیا مستقر در لندن می‌گوید انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری می‌تواند فرصتی برای خامنه‌ای و رده‌های بالای حکومت فراهم کند تا این مسیر را معکوس کنند تا رای‌دهندگان به روند سیاسی بازگردند.

اما، متأسفانه، تاکنون هیچ نشانه‌ای از آمادگی و تمایل حکومت برای برداشتن چنین اقدامی ندیده‌ایم. اما حتی در صفوف رئیسی، به نظر می رسد جانشین آشکاری وجود نداشته باشد.

حمیدرضا عزیزی، یکی از اعضای مهمان در اندیشکده مستقر در برلین خاطرنشان می‌کند در این گروه محافظه‌کار اردوگاه‌های مختلفی وجود دارد، از جمله افرادی که تندروتر هستند و دیگران عمل‌گراتر هستند.

او بر این باور است که این امر باعث گسترش تلاش‌های کنونی برای موقعیت در پارلمان جدید و در سطوح محلی می‌شود.

هرکسی که ردای رئیسی را برعهده بگیرد، وارث یک دستور کار ممنوع و اهرم های محدود قدرت است. صلاحیت نهایی تصمیم گیری در جمهوری اسلامی بر عهده رهبر است.

سیاست خارجی، به ویژه در منطقه، در اختیار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که قدرت رو به رشدی دارد.

رئیس‌جمهور ماه‌ها پیش، زمانی که جمهوری اسلامی با درگیری های بی‌سابقه‌ای با دشمن سرسخت خود اسرائیل بر سر جنگ غزه مواجه شد، به این موضوع اشاره نکرد.

این یک تلاطم خطرناک را برانگیخت و زنگ خطر را در بسیاری از پایتخت‌ها، بیشتر از همه تهران، به صدا درآورد، زیرا احتمال یک پله‌ای حتی خطرناک‌تر وجود دارد.

اما در حالی که او بر تجارت روزمره ریاست می‌کرد، ایرانی‌ها برای مقابله با سختی‌های مالی عمیق‌تر مرتبط با تحریم‌های بین‌المللی فلج‌کننده و همچنین سوء مدیریت و فساد تلاش می کردند. تورم به بیش از ۴۰ درصد افزایش یافت. ارزش ریال کاهش یافت.

جمهوری اسلامی زیر نظر او نیز با موج فوق‌العاده اعتراضات ناشی از قتل مهسا امینی ۲۲ ساله در بازداشتگاه در سپتامبر ۲۰۲۲ که به اتهام نقض قوانین سخت‌گیرانه پوشش در ایران توسط پلیس اخلاق بازداشت شد، متزلزل شد.

رئیسی هفته‌ها قبل از ناآرامی‌ها دستور تشدید قانون حجاب و عفاف را صادر کرده بود که زنان را ملزم به رفتار و پوشش متواضعانه از جمله استفاده از روسری می‌کرد.

اما تظاهراتی که توسط نسل جوانی از زنان رهبری می‌شد و به انبوهی از محدودیت‌های تحمیل‌شده بر زندگی‌شان حمله می‌کردند، عمدتاً خشم آنها را متوجه منابع واقعی قدرت، رهبری و خود نظام کرد. گروه های حقوق بشر می گویند صدها نفر در این سرکوب کشته و هزاران نفر بازداشت شدند.

سقوط هلیکوپتر همچنین جان حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی را گرفت که نقش فعالی در تلاش برای ارائه پرونده تهران به جهانیان و یافتن راه‌هایی برای کاهش تاثیر مجازات تحریم‌ها داشت.

در طول دیپلماسی فوری پیرامون جنگ اسرائیل و غزه، او صداپیشه تلفن و چهره در جلسات با متحدان جمهوری اسلامی و همچنین با وزرای خارجه عرب و غربی بود که مشتاق آرامش و مهار درگیری بودند.

یک منبع ارشد دیپلماتیک غربی گفت او کانال مفیدی برای ارسال پیام بود. اما از آنجایی که قدرت در وزارت خارجه نیست، این امر کاملاً فرمولی بود.

اسفندیار باتمانقلیج، تحلیلگر، مدیر عامل اندیشکده بورس و بازار می گوید مرگ ناگهانی یک رئیس جمهور معمولاً نشان دهنده یک رویداد و پیامدی است، اما علیرغم اینکه به عنوان یک رهبر بالقوه دیده می شود، او فاقد حمایت سیاسی و هیچ دیدگاه سیاسی روشنی بود. اما فعالان سیاسی که او را انتخاب کردند، بدون او سازگار خواهند شد و پیشرفت خواهند کرد.