پدیده تعصب

تعصب یک باور یا رفتار است که با حرارت بی‌چون و چرا برای تمام اهداف با موضوعات مختلف یا با شور و شوق وسواسی برای تفریح یا سرگرمی انجام شود. فیلسوف جرج سانتایانا تعصب را اینچنین تعریف کرده‌است: «تلاش خود را مضاعف کردن وقتی هدف را فراموش کرده‌اید».

به باور وینستون چرچیل، «متعصب کسی است که نمی‌تواند نظر خود را تغییر دهد یا موضوع را عوض کند». با هر دو تعریف، متعصب، استانداردهای بسیار سخت و سفت و آستانه تحمل پایین برای آرا و نظرهای مخالف دارد.

تعصب به عنوان یک نگرش از سه مولفه هیجانی،شناختی و رفتاری برخوردار است.

مولفه هیجانی تعصب

مولفه هیجانی تعصب همواره با احساسات و عواطف منفی افراد به موضوع، شخص و یا گروه مورد نظرهمراه است. معمولا این عواطف و احساسات زمانی که با اطلاعات نادرست تحریک می شوند، سبب بروز هیجان و تکانه های ناخوشایند و آسیب زننده می شوند.

مولفه شناختی تعصب

مولفه شناختی این نگرش به باورهای غلط و معمولا نابجای یک فرد یا گروه اشاره می کند. برای مثال باورهای غلط ورایج در مورد قومیت ها یا ملیت ها..
این باورها معمولا از طرحواره های شکل گرفته در کودکی می آیند. اگر تجربه زندگی در جامعه چند ملیتی را دارید؛ برخی اطلاعات درست یا نادرست و یا تحریف شده در مورد یک ملیت بر زبانها جاری است. تعصب و سوگیری در ارتباط با ملیت های متفاوت به وضوح دیده می شود. چینی ها اهل معاشرت و بیزنس با سایر ملیت ها نیستند؛ هندی ها افراد فرصت طلبی هستند؛ ایرانی ها راحت طلب هستند؛ عرب ها اهل خوش گذرانی هستند… توصیفاتی که افراد متعصب از ملیت ها و قوم های مختلف دارند آکنده از سوگیری و شناخت بدون اطلاعات کافی است. همانطور که دیده می شود خطاها و انحرافات شناختی نقش موثری در ایجاد سمت و سوگیری های متعصبانه ایفا می کنند.

مولفه رفتاری تعصب

مولفه رفتاری نگرش متعصبانه شامل گرایش به عملکرد منفی و انجام رفتار نابجا و ناشایست در این زمینه است‌. برجسته ترین نمود اجتماعی یک نگرش رفتار و عملکرد افراد است. باور و شناخت متعصبانه منجر به رفتار تکانشی و هیجان زده می شود. در اکثر قریب به اتفاق رفتارهای نابهنجار، تکانشی و پر خاشگرانه اجتماعی رد پای یک نگرش و تفکر تحریف شده و سو گیرانه وجود دارد. نمونه عینی و پر تکرار رفتارهای متعصبانه قتل ها و کشتارهایی است که به طور مرتب از رسانه های خبری اطلاع رسانی می شوند.

ویژگی های بارز اشخاص متعصب

انعطاف‌ناپذیری یا خشک‌اندیشی از ویژگی‌های بارز فرد متعصب است که ارتباط آن با سه مولفه ذکرشده یعنی مولفه های هیجانی، شناختی و رفتاری تعصب نیازمند توجه بیشتر است. عامل انعطاف ناپذیری ذهنی در این پدیده نشان می دهد که فرد از بلوغ روانی برخوردار نیست. از آنجا که لازمه زندگی اجتماعی تغییر کردن، انطباق و سازگاری است؛ افراد انعطاف ناپذیر به دلیل دامنه روابط محدود و ذهنی بسته توانایی برقراری ارتباط سالم با جامعه را از دست می دهند.

از خطر کردن اجتناب می کنند زیرا ناشناخته ها در محدوده ذهنی آنها زیاد است. دانسته های خود را از منابع محدودی دریافت می کنند و در رویارویی با شرایط جدید از گنجینه رفتاری ضعیفی برخوردار هستند .

ریشه تعصب در ترس

رفتارهای انعطاف‌ناپذیر از یک سو و تعصب از سوی دیگر هریک به نوعی ریشه در ترس دارند و از آنجا که ناتوانی در سازگاری عمومی در عرصه‌های گوناگون می‌تواند منجر به بروز ناکامی شود. ترکیب این ناکامی و ترس اولیه می‌تواند انرژی هیجانی لازم برای اعمال خصومت‌آمیز را فراهم کند و در موارد شدید منجر به پرخاشگری و انتقام جویی و رفتارهای تهاجمی شود.

جنسیت گرایی یا sexism

جنسیت‌گرایی افراطی نمونه بارزی از تعصب است که زمینه اجتماعی آن به علت وجود افکار کلیشه‌ای مربوط به ویژگی‌های جنس زن و مرد مهیّاست و منشا تبعیض جنسی و نادیده گرفتن حق زنان می‌شود که در عرصه روابط شخصی به صورت تلقی زن به عنوان یک شئ یا جنس دوم تظاهر می‌یابد. این نوع از تعصب به صورت تهاجم و پرخاشگری نسبت به همسر، دختر و به طور کلی زنان خود را نشان می‌دهد.

* زهره کلاهدوز
مشاور خانواده و روان درمانگر
عضو رسمی کالج روان درمانگران اونتاریو