خطای شناختی پیش گویی یا پیش بینی

* زهره کلاهدوز – مشاور خانواده و رواندرمانگر (عضو رسمی کالج رواندرمانگران اونتاریو)

چقدر به پیشگویی اعتقاد دارید؟

حتما تا بحال پیش آمده است که سوالاتی چون چه ماهی متولد شده ای؟ متولدین ماه … دارای چنین خصوصیاتی هستند. یا در یک مهمانی شاهد گرفتن فال قهوه و تاروت باشید ویا ممکن است بسیار به پیشگویی هم معتقد باشید و برای برخی از مسائل مهم زندگی خود نزد پیش گو ها، فالگیر و رمال رفته باشید.
انسان ها به طور ذاتی علاقه دارند اطلاعاتی در مورد رویدادهای آینده داشته باشند، حتی اگر فقط یک روز پیش رو باشد. معمولا پیش گوها یا همان فالگیرها با استفاده از هوش هیجانی خود، قسمت هایی کلی و روشن از زندگی ما را در مقابل چشمان ما قرار می دهند و باعث ایجاد شور و هیجان مثبت در ما می شوند.
تصور کنید فردی را که مرتب اوضاع و شرایط را برخلاف میل خود می بیند. بدون هیچ دلیل منطقی و شناختی و فقط بر پایه افکار منفی، در مورد هدف های پیش رو پیش گویی می کند. «من مطمئنم این رژیم غذایی و اینهمه ورزش، باعث کاهش وزن من نخواهد شد». «اگر به این سفر بروم حتما تصادف خواهم کرد». « این رابطه هم به نتیجه ای نمی رسد».
افراد با اینهمه افکار منفی و باورهای غلط نسبت به اوضاع و شرایط اکنون و آینده خود دچار خطای «شناختی پیش گویی» هستند.
خطاهای شناختی همانند شیشه‌ عینک های مختلف سبب می شوند ما به رویدادها و وقایع اطرافمان نگاههای مختلف داشته باشیم که متعاقبا این برداشت ها می توانند منطقی و مطابق واقعیت نباشند. گاهی شیشه عینک چنان تیره و تار است که مانع برداشت صحیح ما از واقعیت شده و در این برهه های زمانی منجر به تجربه احساسات و هیجان های ناخوشایند در درون فرد می شوند. احساس گناه، سرزنش و عدم امنیت در ما، گاهی منجر به مشکلاتی چون اضطراب،‌ افسردگی و اختلال در روابطمان با دیگران می‌شود. یکی از این تحریفات شناختی که در اینجا آن را بیشتر بررسی می‌کنیم، خطای شناختی پیش گویی یا fortune telling است.
خطای شناختی «پیش گویی» و «ذهن خوانی» هر دو بخش هایی از خطای شناختی «نتیجه گیری شتابزده» یا jumping to conclusion هستند.
نمونه سمبلیک خطای شناختی پیش گویی، شخصیت «کارتونی گلام» در کارتون گالیور است. جملات گلام همه پیش گویی هایی است که پایه و اساس منطقی ندارند و همیشه منجر به از دست دادن روحیه اطرافیانش می شود. «من میدونم ما موفق نمیشیم»، «من میدونم ما تنها توی جنگل گم میشیم». نویسنده در هر کدام از شخصیت های این کوتوله ها انعکاسی از افکار و رفتارهای رایج افراد یک جامعه را به نمایش می گذارد‌‌.

مثال خطای شناختی پیش گویی

دانش آموزی که یکسال برای کنکور تلاش کرده است، یک هفته مانده به کنکور کارشناسی ارشد، از آزمون انصراف می دهد. پیش گویی ذهنی او این است که من در این آزمون موفق نخواهم شد.
مسافرتی در پیش است و فرد از این مسافرت اجتناب می کند. فکر منفی مرتب در ذهنش تکرار می شود «اگر به این سفر بروم دچار سانحه رانندگی خواهم شد».
چند روز مانده به مراسم عروسی، رابطه خود را با نامزدش بهم می زند و در پشت این تصمیم و»نتیجه گیری شتابزده» یک و یا چند پیشگویی منفی وجود دارد مانند: «با این فرد خوشبخت نمی شوم»، «در چند سال آینده طلاق خواهیم گرفت.»

چالش خطای شناختی پیش گویی

۱. پیش گویی یا پیش بینی
متوجه باشیم که تفاوت زیادی میان پیش گویی و پیش بینی وجود دارد. در پیش گویی، فرد اوضاع را برخلاف میل خود قلمداد می کند، بدون در دست داشتن هیچ مدرک ویا دلیلی. مثال «من در آزمون کنکور موفق نخواهم شد». اگر دلیلی برای اثبات این جمله وجود نداشته باشد. این جمله یک عبارت مایوس کننده و فاقد اعتبار و ارزش است. فردی که مدت زیادی تلاش کرده است و دانش و شرایط لازم برای شرکت در آزمون را دارد، «پیش بینی» می شود که در آزمون کنکور به نتیجه خوبی خواهد رسید. در پیش بینی ما به شواهد و دلایل استناد می کنیم.
در مثال سانحه رانندگی، مواردی چون بی احتیاطی راننده، شرایط بد آب و هوایی و یا اتوبان منجر به پیش بینی یک حادثه رانندگی می شود. ولی اگر فرد در رانندگی محتاط و در کارنامه رانندگی خود بندرت دچار تصادف شده است، همینطور مسیر و جاده، شرایط آب و هوا مساعد باشد..‌. عبارت»من در این سفر تصادف می کنم» یک پیشگویی منفی است؛ زیرا دلایل کافی برای اثبات این امر وجود ندارد.
معمولا ما پیش بینی وضعیت هوا را در اخبار پیگیری می کنیم زیرا همه می دانیم اطلاعاتی که در مورد شرایط جوی داده می شود معمولا با ماهواره هایی در سطوح مختلف زمین به دست می آیند و نتیجه آن پیش بینی شرایط آب و هوایی نقاط مختلف زمین خواهد بود.
زمانی که به تفاوت میان پیش گویی و پیش بینی بیشتر واقف شویم، در پس هر عبارتی به دنبال شواهد و استدلال خواهیم بود و با هر پیش گویی منفی ناامید نخواهیم شد.

۲. اعتقاد به پیشگو، فالگیر و پیشگویی
این سوال مطرح می شود که به پیشگویی معتقد هستیم؟
۱. پاسخ منفی :اگر جواب منفی باشد، مساله بسیار واضح خواهد بود. تمام عبارتهای منفی یاد شده پیشگویی های منفی هستند و نمی توانیم به آنها استدلال کنیم زیرا پایه منطقی ندارند.
۲.پاسخ مثبت : اگر پاسخ فرد مثبت باشد، این بار اصل پیشگویی را چالش می کنیم. اینکه چه میزان از حرفهای پیش گوها حقیقت دارد و یا به حقیقت می پیوندد. معمولا پیش گوها یا همان فالگیرها با بکار گرفتن بخش زیادی از هوش هیجانی خود و فرد مقابل، اطلاعات محدود، کلی و خوشایند در مورد آینده در اختیار فرد قرار می دهند. هیچ زمینه علمی و منطقی، به حقیقت پیوستن این اطلاعات را حمایت نمی کنند. نبودن شواهد برای استناد، بهترین دلیل برای ردپیشگویی و ادعاهای موجود در این زمینه است.

نتیجه خطای پیشگویی

خطاها یا تحریف های شناختی هر کدام به شیوه ای باعث ایجاد هیجان منفی و ناخوشایند همچون اضطراب، درماندگی، سرزنش و یا ناامیدی می شوند. پیامد رفتاری این خطا بدون شواهد، ناامیدی است که ثمره آن افسردگی، ترس و اضطراب می‌شود.